«گزارش» فیلمی که با انقلاب اسلامی بایگانی شد | آیا کیارستمی آن همه جایزه را بیخودی برنده شد؟

رویداد۲۴| عباس کیارستمی را می‌توان مهم‌ترین کارگردان سینمای ایران در سال‌های بعد از پیروزی انقلاب اسلامی دانست. کارگردانی که با حضور جهانی مستمر و پرتعداد در جشنواره‌های خارجی توانست راه را برای شناساندن سینمای نوین ایران که تفاوتی اساسی با سینمای زمان پهلوی داشت باز کند.

نکته مهم درباره عباس کیارستمی این است که اولین سینماگری بود که تمام منتقدان معتبر سینمایی در سراسر جهان و فیلمسازان بزرگی مانند مارتین اسکورسیزی و ژان لوک گدار از کار کیارستمی به عنوان کسی که سینما را متحول کرده است تقدیر کرده‌اند. گدار درباره کیارستمی گفته است: «سینما با گریفیث آغاز و با کیارستمی تمام شد.» اسکورسیزی درباره فیلم‌های کیارستمی گفته است: «گذراندن وقت با روح آن فیلم‌ها و آن دنیا‌ها مانند یک پاکسازی بود. روحیه هنری که باعث می‌شود مردم دنیا را به شیوه‌ای جدید، باطراوت و امیدوارکننده ببینم. ظاهرا فیلم‌های کیارستمی در زندگی شخصی کارگردان تأثیر بسزایی داشته است.»

تاثیر کیارستمی بر سینمای دنیا

این اظهارنظر‌ها نشان می‌دهد که کیارستمی چه تاثیری بر سینمای دنیا گذاشته است. بردن جوایز متعدد و معتبری مانند نخل طلای جشنواره کن، یوزپلنگ برنزی جشنواره لوکارنو، هوگوی نقره‌ای جشنواره شیکاگو، جایزه بزرگ هیئت داوران جشنواره ونیز و ده‌ها جایزه دیگر کیارستمی را تا پیش از ظهور اصغر فرهادی تبدیل به مهم‌ترین کارگردان سینمای ایران کرد.

بیشتر بخوانید: جزئیاتی تازه درباره پرونده پزشکی عباس کیارستمی و اظهارات پسرش

منتقدان جهانی هم نقش زیادی در معرفی عباس کیارستمی به عنوان یک چهره مهم در سینمای جهان داشتند. انتخاب فیلم کلوزآپ به عنوان چهل و دومین فیلم برتر تاریخ سینما توسط مجله سایت‌اند ساوند در شهریور ۱۳۹۲ و منتقدانی مانند جاناتان رزنبام و دیوید بوردول موید جایگاه کیارستمی در دنیا است. دیوید بوردول درباره فیلم زیر درختان زیتون عباس کیارستمی گفته است: «از میان فیلم‌های دهه ۹۰، فیلمی که بیشتر از همه عمیقاً تکانم داد و به لحاظ شکل و فرم، ماجراجویانه به نظرم آمد زیر درختان زیتون عباس کیارستمی بود.» این اظهار نظر‌ها باعث شد که عباس کیارستمی تبدیل به اسطوره‌ای فناناپذیر در سینمای ایران شود. اسطوره‌ای که مقلدان بسیاری از جمله جعفر پناهی، پرویز شهبازی، ابراهیم فروزش، کامبوزیا پرتوی و محمدعلی طالبی پیدا کرد و فرم و شکلی از فیلمسازی را در سینمای ایران پایه گذاری کرد که به فیلم‌های کانونی (فیلم‌هایی که با محوریت شخصیت‌های کودک ساخته و توسط کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان تولید می‌شد) و فیلم‌های جشنواره‌ای معروف شدند.

آیا «گزارش» فیلم مهمی است؟

یقیناً «گزارش» یکی از مهم‌ترین و بهترین فیلم‌های عباس کیارستمی است. گزارش اولین فیلم بلند عباس کیارستمی است و مربوط به دوره‌ای از فیلمسازی این کارگردان مشهور است که هنوز شهرت جهانی سال‌های پس از انقلاب اسلامی را پیدا نکرده بود. گزارش در سال ۱۳۵۶ ساخته شد. یک سال پیش از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران. فیلم داستان یک کارمند دولت یعنی محمد فیروزکوهی را روایت می‌کند که به زندگی ملال آور خود در تهران ادامه می‌دهد. برای کسانی که این پرسش را دارند که چرا انقلاب اسلامی در بهمن ماه سال ۱۳۵۷ به پیروزی رسید گزارش می‌تواند منبع خوبی باشد.

کیارستمی در این فیلم با دقتی وصف ناپذیر و فرمی گزارش گونه به تشریح وضعیت طبقه متوسط در آخرین سال‌های حکومت پهلوی می‌پردازد. طبقه‌ای که تحت تاثیر مدرنیته عامرانه محمدرضا شاه پهلوی مظاهر مدرنیته را پذیرفته بود، اما در باطن هنوز وابستگی تام و تمامی به سنت‌ها دارد و همین موضوع باعث سرگشتگی و حیرانی این طبقه شده است. ما این حیرانی را به شکل موجزی در رفتار‌های محمد فیروزکوهی مشاهده می‌کنیم. کارمندی که از محیط کاری و زندگی زناشویی خود ناراضی است و بدون هیچ هدف مشخصی به زندگی خود ادامه می‌دهد.

بیشتر بخوانید: سکانس شاهکار عباس کیارستمی که اخیرا وایرال شد

گزارش عباس کیارستمی را می‌توان جفت دوقلوی کتاب شب نشینی باشکوه غلامحسین ساعدی دانست. کتابی که در قالب دوازده داستان کوتاه به تحلیل وضعیت ملال آور و به لحاظ روانی خرد کننده کارمندان ایرانی در دوره پهلوی می‌پردازد. برخلاف تصورات بسیاری از مردم ایران طبقه متوسط ایران که قرار بود نیروی پیشران مدرنیته پهلوی باشد وضعیتی شبیه فیروزکوهی داشت. طبقه‌ای تنها که هیچ آینده روشنی پیش چشم خود نمی‌دید.

کیارستمی ترسو بود؟

کیارستمی در کنار هواداران پرشماری که دارد مخالفان سرسختی هم دارد که نقد‌های تند و تیزی به فیلم‌های کیارستمی وارد کرده‌اند شاید مشهورترین منتقدان داخلی عباس کیارستمی مراد فرهادپور و مازیار اسلامی با دیدگا‌ه‌های چپ گرایانه باشند. آنها در کتاب گفت‌و‌گو محور «پاریس – تهران» نقد‌های تند و تیزی علیه کیارستمی مطرح کردند. فرهادپور و اسلامی کیارستمی را در این کتاب متهم به ترسو بودن کردند و سیاسی نبودن او را بیشتر از این که محصول عدم اهمیت سیاست برای او بدانند به ترسو بودن او ربط دادند.

مازیار اسلامی در این کتاب دلیل شهرت کیارستمی را هم این گونه توضیح می‌دهد: «درخشش کیارستمی محصول افتادن سینما در یک خلاء بود. سینمای اروپا که همیشه سعی داشت هژمونی خودش را در برابر هالیوود حفظ کند دنبال ستاره‌ای می‌گشت که جایگزین غول‌های سابق سینمای اروپا مثل فلینی، برگمان و آنتونیونی کند. چه کسی بهتر از یک ایرانی متعلق به جهان پُر رمز و راز شرق که فیلم‌هایش به لحاظ فرمال دقیقاً نقطه مقابل سینمای هالیوود بود و بازتابنده همان عرفان پست مدرنیستی مد روز در اروپا بود که جور دیگر دیدن را طلب می‌کرد.»

دلیل جایزه‌های ریز و درشت چه بود؟

اسلامی و فرهادپور اعتقاد داشتند کیارستمی با فیلم‌های بدوی، روستایی و فاقد پیچیدگی خود کاری کرد که غربی‌ها تصویر دروغین از ایران به دست بیاورند. اسلامی در بخشی از این کتاب می‌نویسد: «تنها هنر کیارستمی این بود که مثل یک دربان متعهد اجازه نداد غرب بفهمد در جامعه ایران چه خبر است و با تصاویر ابهام‌آمیزی که به عنوان فیلم نشان غربی‌ها داد توانست به توهم تماشاگر غربی نسبت به شرق دامن بزند و با این کار جوایز ریز و درشتی ببرد» والا کیست که نداند به قول ایبرت، فیلم‌های پادشاه همگی لخت هستند. منتها کیارستمی بدون هیچ دلیل خاصی و فقط با توجه به نیاز جشنواره‌ها به یک چهره تازه انقدر بزرگ شده بود که کسی جرات نکند این موضوع را به صراحت بیان کند. می‌خواهید به واقعیت این برهنگی پی ببرید. یک بار دیگر طعم گیلاس را ببینید و نمای آخرش را که ناگهان کارگردان تصمیم می‌گیرد بگوید این داستان فیلم است نه واقعیت. توهم است و نه واقعیت. یک هیچ است که بی‌دلیل نود دقیقه کش آمده است. یک هیچ واقعی.»

بیشتر بخوانید: ویدئویی از آخرین جشن تولد عباس کیارستمی

چرا مانی حقیقی مستندی درباره گزارش ساخته است؟

انتشار این کتاب طبیعتاً واکنش‌های بسیاری را برانگیخت یکی از کسانی که به صحبت‌های مازیار اسلامی و مراد فرهادپور واکنش نشان دا د مانی حقیقی بود که بلافاصله دست به قلم شد و به نقد کتاب گفت و محور کیارستمی پرداخت. پس هیچ بعید نبود که مانی حقیقی به سراغ ساخت فیلمی مستند درباره یکی از مهم‌ترین فیلم‌های عباس کیارستمی گزارش برود. مستند مانی حقیقی برای هواداران کیارستمی می‌تواند یک عیش مدام باشد. یک فیلم سه ساعته گفت‌و‌گو محور که در آن کیارستمی با جزئیات حیرت انگیزی درباره ساخت پلان به پلان «گزارش» توضیح می‌دهد. صحبت‌هایی که به واسطه تازه بودن‌شان بسیار شنیدنی هستند. این مستند بیشتر از آن که درباره گزارش باشد درباره این است که کیارستمی چگونه کیارستمی شد و همین موضوع می‌تواند کمک بزرگی برای کسانی باشد که دوست دارند به شناخت دقیق تری از این پدیده فرهنگی بزرگ و تاثیرگذار برسند.